منبر مجازی:
«عقل یا هوس: انتخابی برای جاودانگی در گذرگاه فانی»
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
ستایش خدایی را سزاست که انسان را در تقاطع «حیوانیت» و «فرشتگی» جای داد و او را به سلاح عقل و وحی آراست. قرآن کریم با صراحت فرموده است:
﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾ (الإنسان: ۳).
(ما راه را به او نشان دادیم؛ خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس!)
امیرالمؤمنین علی(ع) در توصیف این گذرگاه فانی می‌فرمایند:
«الدُّنْيَا دَارُ مَمَرٍّ لَا دَارُ مَقَرٍّ، وَالنَّاسُ فِيهَا رَجُلَانِ: رَجُلٌ بَاعَ فِيهَا نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا، وَرَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳۳).
(دنیا گذرگاهی است، نه جای ماندن؛ مردمان در آن دو دسته‌اند: آن‌که جانش را فروخت و هلاکش کرد، و آن‌که جانش را خرید و رهایش ساخت!)
آیه و روایت، دو سرنوشت متضاد را ترسیم می‌کنند: فروختن جان به شهوات یا رهایی آن با تقوا. این همان محور اصلی منبر است که در ادامه با شواهد عینی و روایی بسط می‌یابد.
۱. فریب مدرن؛ چهرهٔ نوین «قارون»
قرآن از سرنوشت قارون، نماد ثروت‌اندوزی بیمارگونه، پرده برمی‌دارد:
﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ... فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ﴾ (القصص: ۷۹-۸۱).
(قارون با زینت‌هایش بر قومش ظاهر شد... پس او و خانه‌اش را در زمین فرو بردیم!)
امام صادق(ع) در تفسیر این آیه هشدار می‌دهند:
«مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ قَارُونَ فَلْيَكُنْ مُتَّبِعًا لِهَوَاهُ» (تفسیر القمی، ج۲، ص۱۴۲).
(هر که خواهان همراهی با قارون است، پیرو هوای نفس خویش باشد!)
مصداق امروزی:
تقلب علمی، رشوه‌خواری و رباخواری، نمونه‌های آشکار بی‌عدالتی در جوامع اند که با روح اخلاقیات و آموزه‌های دینی در تضاد است. این رفتارها اعتماد عمومی را ویران می‌کنند، عدالت را قربانی منافع فردی می‌سازند و پایه‌های اقتصاد را سست می‌نمایند. مبارزه با آن‌ها نه تنها تکلیفی اخلاقی، بلکه گامی برای تحقق جامعه‌ای عادلانه است.
در عصر حاضر، فناوری‌های مالی مانند رمزارزها گاه به ابزاری برای ثروت‌اندوزی بی‌ضابطه تبدیل شده‌اند. گزارش بلومبرگ (۲۰۲۳) نشان می‌دهد ۷۰ درصد از فعالان بازار رمزارزها، نه برای سرمایه‌گذاری بلندمدت، بلکه با انگیزه‌های سوداگرانه وارد این عرصه می‌شوند. این همان «هوای نفس» است که امام صادق(ع) از آن برحذر داشتند.
۲. تاکتیک‌های شیطان؛ از اغوا تا تحریف
قرآن از وعدهٔ شیطان پرده برمی‌دارد:
﴿وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ﴾ (النساء: ۱۱۹).
(همه را گمراه می‌کنم و آرزوهای پوچشان را می‌افزایم!)
امام رضا(ع) در تحلیل این آیه می‌فرمایند:
«إِنَّ إِبْلِيسَ يَجْلِسُ عَلَى بَابِ الْوَحْيِ؛ فَإِذَا نَزَلَتْ آيَةٌ فِي فَضِيلَةِ عَلِيٍّ(ع)، أَلْقَى فِي قَلْبِ وَاحِدٍ مِنْ أَوْلِيَائِهِ أَنْ يُنَزِّهَ اللَّهَ عَنِ الْجِسْمِ!» (عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۲۹۴).
(شیطان بر درگاه وحی می‌نشیند؛ هرگاه آیه‌ای در فضیلت علی(ع) نازل شود، در دل یکی از پیروانش می‌اندازد که خدا را از جسم بودن منزه شمارد! [تا فضیلت امامت را انکار کنند])
تحلیل اجتماعی:
امروزه شیطان از ابزارهای پیچیده‌تری برای تحریف حقایق بهره می‌جوید. برای مثال، نظریه‌های پست‌مدرنیسم با ترویج نسبی‌گرایی اخلاقی، مرزهای حرام و حلال را تار می‌کنند. این همان تاکتیک کهن تحریف است در لباسی نو.
مصرف‌گرایی افراطی نیز از چالش‌های جوامع امروز است که به اسراف منابع، نادیده گرفتن عدالت اجتماعی و دوری از آموزه‌های اسلامی می‌انجامد. این رفتار نه تنها فرهنگ قناعت را تضعیف می‌کند، بلکه بی‌عدالتی نسبت به محرومان و محیط زیست را دامن می‌زند. از سوی دیگر، تفرقه‌افکنی با شایعات، وحدت جامعه را می‌شکند و اعتماد عمومی را تخریب می‌نماید.
رسالت ما ساختن جامعه‌ای آگاه و متحد است؛ جامعه‌ای که اخلاق اسلامی در آن نهادینه شده و مردم در پرتو ارزش‌های دینی، به سوی اصلاح گام برمی‌دارند.
۳. تقوا؛ مهندسی دوبارهٔ خویشتن
قرآن راه نجات را در یک کلمه خلاصه می‌کند:
﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ﴾ (البقرة: ۲۸۲).
(تقوا پیشه کنید تا خدا به شما بیاموزد!)
امام علی(ع) تقوا را چنین تعریف می‌کنند:
«التَّقْوَى هِيَ الْخَوْفُ مِنَ الْجَلِيلِ، وَالْعَمَلُ بِالتَّنْزِيلِ...» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۳).
(تقوا یعنی ترس از خدای بزرگ و عمل به فرمان‌های نازل‌شده...)
کاربرد عملی :
تقوا در دنیای امروز تنها به عبادات فردی محدود نیست، بلکه مهندسی رفتارهای اجتماعی را در بر می‌گیرد. برای نمونه:
- در محیط کار: تقوا یعنی رد پیشنهاد رشوه، حتی اگر به معناز دست دادن موقعیت شغلی باشد. گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل (۲۰۲۲) نشان می‌دهد کشورهایی که شاخص تقوای اجتماعی بالاتری دارند، فساد مالی در آن‌ها ۴۰٪ کمتر است.
- در فضای مجازی: تقوا یعنی پرهیز از اشاعه شایعات و حفظ حریم خصوصی دیگران. آموزش «سواد رسانه‌ای» بر اساس آموزه‌های دینی، می‌تواند جوامع را از آسیب‌های اخلاقی نجات دهد.
- در فناوری: طراحی هوش مصنوعی و ربات های اخلاق محور(Ethical AI) نمونه‌ای عینی از تقوای مدرن است. مهندسانی که الگوریتم‌ها را به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که تبعیض نژادی یا جنسیتی ایجاد نکند، در حقیقت به آیه ﴿وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ﴾ (الأعراف: ۸۵) عمل می‌کنند.
۴. عاقبت شهوت‌پرستی؛ از فروپاشی تا رستگاری
قرآن سرنوشت دو گروه را در برابر هم می‌نهد:
﴿فَأَمَّا مَنْ طَغَى * وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى * وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى﴾ (النازعات: ۳۷-۴۱).
(اما آن که طغیان کرد و دنیا را برگزید، دوزخ جایگاهش است! و آن که از مقام پروردگارش ترسید و نفس را از هوس بازداشت، بهشت جایگاه اوست!)
امام حسین(ع) در روز عاشورا فرمودند:
«مَوتٌ فِي عِزٍّ خَيرٌ مِنْ حَياةٍ فِي ذُلٍّ» (لهوف، ص۱۲۳).
(مرگ با عزت، برتر از زندگی با خواری است!)
پیام پایانی:
این دنیا، تنها گذرگاهی است که در آن
«انتخاب» بر سنگِ اختیار انسان حک می‌شود؛ انتخابی میان دو راهیِ همیشگی تاریخ:
- راه نخست : فروختن جان به حراجِ شهوات، اسیر زنجیرهای زر و زور و تزویر، و سرانجام، سقوط در ژرفای تاریکی‌هایی که قرآن از آن به «جَحِيم» یاد می‌کند.
- راه دوم : رهیدن از بندِ هوس‌ها، پرواز بر فراز قله‌های تقوا، و رسیدن به روشنایی‌ای که پروردگار در آیه‌اش نویدش را داده است: ﴿فَمَن زُحزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدخِلَ الجَنَّةَ فَقَد فازَ﴾ (آل عمران: ۱۸۵).
(هر که از آتش دور شود و به بهشت درآید، رستگار شده است!)
امام صادق(ع) فرمودند: «لَيْسَ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ، إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أَمْرِ اللَّهِ» (بحارالأنوار، ج۷۵، ص۳۲۹).
(عبادت، تنها نماز و روزه‌ی بسیار نیست؛ بلکه اندیشیدن در حکمتِ الهی است!)
پس بیاییم در این آزمایشگاه گذرا، خویشتن را دوباره مهندسی کنیم ؛ نه با منطقِ بازارهای فناوری، که با ترازوی عقل و میزان وحی. فراموش نکنیم:
«مرگ، نقطهٔ پایان نیست؛ آغازی است که کیفیتش را امروز تعیین می‌کنیم!»
به امید آن روز که در محضر حضرت حق، با سربلندی بگوییم:
«خدایا! جان را گران فروختیم، نه به قیمتِ دنیای فانی، که به ارزشِ رضایت تو!»
وَ السَّلامُ عَلَیكُم وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ.
منابع پایانی
۱. نهج‌البلاغه، امام علی(ع)، خطبه‌های ۱۳۳ و ۱۹۳.
۲. تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، جلد ۲، صفحه ۱۴۲.
۳. عیون أخبار الرضا، شیخ صدوق، جلد ۱، صفحه ۲۹۴.
۴. بحارالأنوار، علامه مجلسی، جلد ۷۵، صفحه ۳۲۹.
۵. گزارش بلومبرگ (۲۰۲۳)، سازمان بلومبرگ.
۶. گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل (۲۰۲۲)، سازمان شفافیت بین‌الملل.
🖌 سیدرضا جباری