شرح دعای مکارم الاخلاق: (۲۴)

شرح فراز «وَ مِنْ حَسَدِ أَهْلِ الْبَغْیِ الْمَوَدَّهَ»

گاهی در زندگی، چشم‌انداز نعمت‌های دیگران چنان آتش حسادت را در دل برخی برمی‌افروزد که آرزو می‌کنند آن نعمت از صاحبش گرفته شود. این حس ویرانگر، ریشه در بیماری روحیِ «حسد» دارد؛ همانی که امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق از آن به خدا پناه می‌برد و می‌فرماید: «وَ مِنْ حَسَدِ أَهْلِ الْبَغْیِ الْمَوَدَّهَ» (خدایا! از حسد ستمگران، به جای آن، دوستی را نصیبم کن). این فراز، درخواستی است برای تبدیل کینه به محبت، و دشمنی به دوستی.  

حسد، در لغت به معنای آرزوی زوال نعمت از دیگران است (مفردات راغب، ص۱۲۴) و قرآن کریم به صراحت از آن به عنوان یک «شرّ» یاد می‌کند:  

﴿وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ﴾ (سوره فلق:۵).  

ترجمه: «و از شرّ حسود، آنگاه که حسد ورزد، پناه می‌برم».  

اما چرا امام(ع) از «حسد اهل بغی» سخن می‌گوید؟ اهل بغی کسانی هستند که از حد خود تجاوز می‌کنند و به دیگران ستم می‌ورزند (تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۵۷). اینان نه تنها نعمت دیگران را برنمی‌تابند، بلکه برای از بین بردن آن دست به ظلم می‌زنند. امام(ع) با این دعا، هم از شر حسد دیگران در امان می‌ماند و هم آرزو می‌کند که دشمنانش به جای کینه، به مودت روی آورند.  

در روایات اهل بیت(ع)، حسد به آتشی تشبیه شده که ایمان را می‌سوزاند. امام صادق(ع) می‌فرماید:  

«الحَسَدُ یَأْکُلُ الْإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ» (الکافی، ج۲، ص۳۰۷).  

ترجمه: «حسد، ایمان را می‌خورد؛ همان‌گونه که آتش هیزم را».  

این حدیث نشان می‌دهد حسد تنها یک احساس منفی نیست، بلکه بیماری است که از درون، انسان را تحلیل می‌برد. اما چگونه می‌توان این آتش را به نور محبت تبدیل کرد؟ پاسخ در همان دعای امام سجاد(ع) نهفته است: «مودّه». مودت، دوستی خالصانه و خیرخواهانه است که ریشه در ایمان دارد.  

قرآن کریم در سوره بقره به نمونه‌ای تاریخی از حسد اشاره می‌کند:  

﴿وَدَّ کَثِیرٌ مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُم مِّن بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم﴾ (بقره:۱۰۹).  

ترجمه: «بسیاری از اهل کتاب آرزو می‌کنند شما را پس از ایمانتان به کفر بازگردانند؛ از روی حسدی که در دل‌هایشان است».  

این آیه نشان می‌دهد حسد می‌تواند به دشمنی با حق و حقیقت بینجامد. اما امام(ع) به جای نفرین کردن دشمن، از خدا می‌خواهد که قلب او را تغییر دهد. این همان «اخلاق الهی» است که در کلام امام علی(ع) نیز تجلی دارد: «أَحْسِنْ إِلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَمِيرَهُ» (بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۹).  

ترجمه: «به هر که خواهی نیکی کن تا فرمانروای او شوی».  

شاید بپرسید آیا دعا برای دشمنان به معنای پذیرش ستم آن‌هاست؟ پاسخ را امام علی(ع) در جنگ‌ها داده است؛ همان کسی که در میدان نبرد، برای دشمنانش آب می‌فرستاد و دعا می‌کرد (نهج البلاغه، نامه۵۳). این رفتار، نه ضعف که اوج حکمت و انسانیت است. قرآن نیز می‌فرماید:  

﴿إِنَّ اللَّهَ لَایُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾ (رعد:۱۱).  

ترجمه: «خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه آنان خود را تغییر دهند».  

پس دعای امام(ع) نه نفی تلاش، که تکمیل آن است. او می‌داند تغییر قلب‌ها تنها به دست خداست، اما این را هم می‌داند که باید چنان زیست که دیگران محبت را در وجودت ببینند.  

حسد، زاییده خودکم‌بینی است؛ احساسی که انسان را به جای رشد، به تخریب دیگران می‌کشاند. اما مودت، میوه «عزت نفس» است. قرآن می‌فرماید:  

﴿وَلِلَّهِ الْعِزَّهُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ﴾ (منافقون:۸).  

ترجمه: «عزت، از آن خدا و پیامبرش و مؤمنان است».  

کسی که به این عزت الهی تکیه کند، نه به دیگران حسد می‌ورزد و نه از حسد دیگران می‌هراسد.  

پس این دعا، درس زندگی است: به جای نفرت از دشمن، برایش دعا کن. به جای انتقام، محبت بورز. چرا که محبت، زبانی جهانی است که حتی سنگدل‌ترین افراد را نرم می‌کند. امام سجاد(ع) با این فراز دعا به ما می‌آموزد که بزرگ‌ترین پیروزی، شکست دشمنی نیست؛ تبدیل دشمن به دوست است.  

منابع:  

- الکافی، ج۲، ص۳۰۷  

- غرر الحکم، حدیث۴۵۶۵  

- بحار الانوار، ج۷۰، ص۲۵۹  

- تفسیر المیزان، ج۲، ص۱۵۷  

- الصحیفه السجادیّه، دعای۲۰

✍️ سیدرضا جباری