شرح دعای مکارم الاخلاق: (۲۷)
شرح فراز «وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوِی الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّه»
گاهی یک کلمه، دنیایی از معنا را در خود پنهان دارد. «عُقُوق»؛ واژه‌ای که شاید در نگاه اول ساده به نظر برسد، اما بار سنگین گناهی بزرگ را بر دوش می‌کشد. امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق، از خدایش می‌خواهد او را از این گناه نجات دهد و به نیکی به خویشاوندان سوقش دهد. اما چرا اسلام این‌قدر بر صله رحم تأکید دارد؟ چرا قطع پیوند با خانواده و فامیل، تا این حد خطرناک است؟
عُقُوق؛ شکستن پیوندهای مقدس
«عُقُوق» از ریشه «عَقَّ» به معنای شکستن و نافرمانی است. این واژه در ادبیات دینی، به هرگونه بی‌حرمتی، بی‌توجهی یا قطع رابطه با خویشاوندان اشاره دارد. در مقابل، «مَبَرَّه» یعنی نیکوکاری و پیوندی استوار که حتی یک سلام ساده را هم شامل می‌شود. امام علی(ع) در نهج البلاغه می‌فرماید:
«صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ»
(با خویشاوندانتان حتی به اندازه یک سلام، رابطه داشته باشید.) (نهج البلاغه، حکمت ۲۴۴).
این فراز دعا، تلنگری است به ما که گاهی به بهانه مشغله‌های زندگی، کوچک‌ترین توجه‌ها به فامیل را فراموش می‌کنیم.
چرا صله رحم این‌قدر مهم است؟
قرآن کریم در سوره نساء خطاب به مؤمنان می‌فرماید:
«وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ»
(و از خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می‌کنید، و نیز از قطع رابطه با خویشاوندان بپرهیزید.) (نساء:۱).
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان توضیح می‌دهد که تقوای الهی بدون رعایت حقوق خویشاوندان معنا ندارد. خانواده و فامیل، نخستین حلقه‌های امنیت روحی و اجتماعی انسان هستند. قطع این پیوندها، جامعه را به سمت فردگرایی و بی‌اعتمادی سوق می‌دهد.
عاقبت تلخ قطع رحم
شاید فکر کنیم قطع رابطه با یک فامیل، مسئله کوچکی است؛ اما قرآن هشدار می‌دهد:
«فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ»
(آیا اگر قدرت یابید، در زمین فساد می‌کنید و پیوندهای خویشاوندی را می‌برید؟!) (محمد:۲۲).
پیامبر اکرم(ص) نیز در حدیثی تکان‌دهنده می‌فرمایند:
«لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ قَاطِعُ رَحِمٍ»
(کسی که قطع رحم کند، وارد بهشت نمی‌شود.) (صحیح مسلم، ج۸، ص۱۰۷).
این وعده الهی نشان می‌دهد صله رحم، تنها یک توصیه اخلاقی نیست؛ بلکه شرط نجات اخروی است.
صله رحم؛ عامل افزایش عمر و روزی
امام صادق(ع) در روایتی شگفت‌انگیز می‌فرمایند:
«إِنَّ الرَّجُلَ لَیَصِلُ رَحِمَهُ وَ قَدْ بَقِیَ مِنْ عُمُرِهِ ثَلَاثُ سِنِینَ فَیُصَیِّرُهَا اللَّهُ ثَلَاثِینَ سَنَةً»
(گاه انسان سه سال از عمرش باقی مانده، اما با صله رحم، خداوند آن را سی سال قرار می‌دهد.) (الکافی، ج۲، ص۱۵۲).
این حدیث تنها به طول عمر اشاره ندارد؛ بلکه رمزی است از برکت در زمان، سلامتی و آرامشی که با حفظ روابط خویشاوندی به زندگی ما وارد می‌شود.
صله رحم در دنیای امروز؛ چطور ممکن است؟
شاید بگویید در عصر شلوغی و زندگی ماشینی، فرصتی برای دیدوبازدید نیست. اما صله رحم فقط به حضور فیزیکی محدود نمی‌شود. یک تماس تلفنی، پیامک تبریک عید، کمک هزینه درمانی به فامیل نیازمند یا حتی اشتراک گذاری یک خاطره قدیمی در شبکه‌های اجتماعی، همه مصداق صله رحم است. امام علی(ع) در نامه‌ای به مالک اشتر می‌نویسد:
«أَکْرِمْ أَرْحَامَکَ... فَإِنَّهُمْ جَنَاحُکَ الَّذِی بِهِ تَطِیرُ»
(خویشاوندانت را گرامی دار... زیرا آنان بال‌هایی هستند که با آنها پرواز می‌کنی.) (نهج البلاغه، نامه۵۳).
پرواز بدون بال ممکن نیست؛ موفقیت ما در گرو حمایت خویشاوندان است.
از امروز شروع کنیم
نگذاریم دل‌هایمان از کینه فامیل سیاه شود. حتی اگر کسی به ما بی‌اعتنایی کرد، پیشقدم شویم. پیامبر(ص) فرمودند:
«مَا مِنْ ذَنْبٍ أَحْرَى أَنْ یُعَجِّلَ اللَّهُ عُقُوبَتَهُ فِی الدُّنْیَا... مِنَ الْبَغْیِ وَ قَطِیعَةِ الرَّحِمِ»
(هیچ گناهی مانند ستم و قطع رحم نیست که مجازاتش در دنیا زودتر می‌رسد.) (وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۴۳).
بیایید قبل از آنکه دیر شود، قهرها را به مهر تبدیل کنیم. همان‌طور که امام سجاد(ع) آموخت، از خدا بخواهیم دل‌هایمان را از کینه پاک کند و محبت خویشاوندان را در آن جای دهد.
جمع‌بندی پایانی:
دعای «وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوِی الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّه»
دریچه‌ای به سوی رستگاری است. این فراز، تنها یک درخواست از خدا نیست؛ هشدار الهی است دربارهٔ عواقب تلخِ شکستن پیوندهای خویشاوندی و درعین‌حال، نویدی است برای کسانی که محبت را جایگزین کینه می‌کنند. قرآن با صراحت می‌گوید قطع رحم، هم‌ردیف فساد در زمین است و روایات، بهشت را بر قاطعان رحم حرام می‌دانند. اما در مقابل، صله رحم، نه تنها عمر و روزی را می‌افزاید، بلکه جامعه را از فروپاشی اخلاقی نجات می‌دهد.
امروز که زندگی ماشینی، فرصت دیدارها را کم کرده، به یاد داشته باشیم: صله رحم می‌تواند یک پیامک محبت‌آمیز، کمک به تحصیل فرزند فامیل نیازمند، یا حتی اشتراک یک خاطره قدیمی در فضای مجازی باشد. امام سجاد(ع) به ما آموخت که از خدا بخواهیم دل‌هایمان را از «عُقُوق» پاک کند و به «مَبَرَّه» بیاراید. چرا که فردای قیامت، نخستین پرسش‌ها دربارهٔ حقوق خویشاوندان است؛ همان‌ها که شاید امروز، تنها با یک تماس ساده، آسمانی از مهر را در قلبشان زنده کنیم...
«وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ... أُولَٰئِکَ لَهُمُ الْعُقْبَىٰ»
(و کسانی که پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار کنند... پایان نیک برای آنان است.) (الرعد:۲۱).
پی نوشت:
صله رحم، سرمایه‌ای است که نه تنها در دنیا، بلکه در آخرت به دادمان می‌رسد. فراموش نکنیم که فردای قیامت، نخستین پرسش‌ها درباره حقوق الناس است؛ و چه حقی از حقوق خویشاوندان ساده‌تر و در عین حال حیاتی‌تر؟!
✍️ سیدرضا جباری